تفسیر آیات 17 تا 21 سوره غاشیه

آیه:

أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَى الاِْبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ

وَ إِلَى السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ

وَ إِلَى الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ

وَ إِلَى الأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ

فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ

ترجمه:

17 ـ آیا آنان به شتر نمى نگرند که چگونه آفریده شده است؟!

18 ـ و به آسمان که چگونه برافراشته شده؟!

19 ـ و به کوه ها که چگونه در جاى خود نصب گردیده؟!

20 ـ و به زمین که چگونه گسترده و هموار گشته است؟!

21 ـ پس تذکر ده که تو فقط تذکردهنده اى!

تفسیر:

به شتر نگاه کن که خود آیتى است!

در آیات گذشته، بحث هاى فراوانى پیرامون بهشت و نعمت هایش آمده بود، اما در آیات مورد بحث، سخن از کلید اصلى وصول آن همه نعمت ها که «معرفة اللّه» است به میان آمده، و با ذکر چهار نمونه از مظاهر قدرت خداوند، از خلقت بدیع خدا، و دعوت انسان به مطالعه درباره آنها راه ورود به بهشت را نشان مى دهد، در ضمن، اشاره اى است به قدرت بى پایان خدا که کلید حل مسأله «معاد» است.

نخست، مى فرماید: «آیا آنها به شتر نمى نگرند که چگونه آفریده شده»؟! 
(أَ فَلایَنْظُرُونَ إِلَى الاِْبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ).

در این که: چرا در اینجا قبل از هر چیز بر مسأله آفرینش «شتر» تکیه شده است، مفسران سخنان بسیار دارند، ولى پیدا است که روى سخن در مرحله اول به اعراب «مکّه» بود که «شتر» همه چیز زندگى آنها را تشکیل مى داد، و شب و روز با آن سر و کار داشتند.

از این گذشته، این حیوان ویژگى هاى عجیبى دارد که او را از حیوانات دیگر ممتاز مى کند، و به حق آیتى است از آیات خدا، از جمله این که:

1 ـ بعضى از چهارپایان تنها از گوشتشان استفاده مى شود، بعضى دیگر غالباً از شیرشان، بعضى، تنها به درد سوارى مى خورند، و بعضى براى باربرى.

اما، شتر حیوانى است که تمام این جهات در آن جمع است، هم گوشتش قابل استفاده است، و هم شیرش، هم از آن براى سوارى و هم باربرى استفاده مى شود.

2 ـ شتر، نیرومندترین و با مقاومت ترین حیوانات اهلى است، بار زیادى با خود مى برد، و عجب این که به هنگامى که خوابیده است، بار سنگینى را بر او حمل مى کنند، و او با یک حرکت برمى خیزد و روى پا مى ایستد، در حالى که چهارپایان دیگر قدرت بر چنین کارى را ندارند.

3 ـ شتر، مى تواند روزهاى متوالى (حدود یک هفته الى ده روز) تشنه بماند، و در مقابل گرسنگى نیز تحمل بسیار دارد.

4 ـ شتر، مى تواند هر روز مسافتى طولانى راه را طى کند، و از زمین هاى صعب العبور، و شنزارهائى که هیچ حیوانى قادر بر عبور از آن نیست بگذرد، و به همین دلیل عرب ها آن را «کشتى بیابان ها»! مى نامند.

5 ـ شتر، از نظر تغذیه بسیار کم خرج است، و هر گونه خار و خاشاکى را مى خورد.

6 ـ شتر، در شرائط نامناسب جوى در میان طوفان هاى بیابان که چشم و گوش را کور و کر مى کند، با وسائل خاصى که خداوند در پلک ها، گوش ها و بینى او آفریده مقاومت مى کند، و به راه خود ادامه مى دهد!

7 ـ شتر، با تمام قدرتى که دارد، از رام ترین حیوانات است به طورى که یک کودک خردسال مى تواند مهار یک قطار شتر را در دست گرفته، و هر جا که خاطر خواه او است ببرد.

خلاصه این که: ویژگى هاى این حیوان، چنان است که دقت در آفرینش او انسان را متوجه خالق بزرگى مى کند، که آفریننده چنین موجودى است، آرى، قرآن مى گوید: آیا این گمشدگان وادى غفلت، به اسرار شگفت انگیز این موجود، اندیشه نمى کنند، تا راهى به حق یافته و از بیراهه بازگردند.

ناگفته پیدا است: منظور از «نظر» در جمله «أَ فَلا یَنْظُرُونَ» نگاه کردن عادى نیست ، بلکه نگاهى است توأم با تفکر، اندیشه و دقت.

* * *

پس از آن، به آسمان مى پردازد، و مى فرماید: «آیا به آسمان نگاه نمى کنند که چگونه بر پا شده»؟! (وَ إِلَى السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ).

آسمان با آن عظمتش، و با آن همه شگفتى هایش، ستاره ها و کهکشان ها و آن همه جمال، زیبائى و شکوه که آدمى را غرق در حیرت مى کند، و خود را در مقابل آفریننده این جهان عظیم و مملوّ از نظم و حساب، کوچک و ناچیز، بلکه همچون «صفر» در مقابل «بى نهایت» مى بیند.

چگونه این کرات عظیم، هر یک در مدار خود میخ کوب شده اند؟ و بدون ستون در جاى خود قرار گرفته اند؟ میلیون ها سال بر کرات منظومه شمسى مى گذرد، و محورهاى اصلى حرکت این کرات تغییر نمى یابد؟

آفرینش آسمان گر چه همیشه عجیب بوده، ولى در پرتو اکتشافات علمى امروز شگفتى هایش به مراتب بیشتر و عظمتش جلوه گرتر شده است.

آیا نباید درباره خالق و مدبر این جهان بزرگ اندیشید، و به اهداف بزرگ و والاى او نزدیک شد؟!

* * *

آنگاه، از آسمان به زمین آمده، مى افزاید: «آیا به کوه ها نگاه نمى کنند چگونه در جاى خود نصب شده است»؟! (وَ إِلَى الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ).

کوه هائى که ریشه هاى آن به یکدیگر متصل است، و همچون حلقه هاى زره گرداگرد زمین را فرا گرفته، و لرزش هاى ناشى از مواد مذاب درونى، و جزر و مد ناشى از جاذبه هاى ماه و خورشید را به حداقل مى رساند.

کوه هائى که پناهگاه مطمئن و سپر، در مقابل طوفان ها، که اگر نبودند کره زمین تبدیل به بیابانى غیر قابل زندگى مى شد.

و بالاخره، کوه هائى که آب ها را در خود حفظ مى کند و تدریجاً به سوى سرزمین هاى تشنه، روان مى سازد، و در دامنه هاى خود نشاط حیات، سرسبزى، خرمى و طراوت مى آفریند، و شاید به خاطر همین جهات است که در آیات دیگر قرآن، کوه ها به عنوان میخ ها و اوتاد زمین معرفى شده.

اصولاً، کوه ها مظهر ابهّت، عظمت و صلابت، و همه جا مایه خیر و برکت است، و شاید به همین دلیل، انسان در دل کوه ها اندیشه بیدارترى مى یابد، و بى جهت نیست که پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) قبل از بعثتش مدت ها به عبادت در «جبل النّور» و «غار حرا» مشغول بود.

«نُصِبَتْ» از ماده «نصب» به معنى ثابت قرار دادن است، و ممکن است این تعبیر ضمناً اشاره اى به کیفیت خلقت کوه ها در آغاز آفرینش نیز بوده باشد، همان چیزى که علم امروز، پرده از آن برداشته، و پیدایش کوه ها را به عوامل متعددى نسبت مى دهد، و انواع و اقسامى براى آن قائل است:

کوه هائى که بر اثر چین خوردگى زمین پیدا شده.

کوه هائى که از آتشفشان ها به وجود آمده.

کوه هائى که نتیجه آبرفت هاى ناشى از باران است.

و کوه هائى که در دل دریاها تکوین مى یابد، و مجموعه اى است از رسوبات دریا و باقى مانده حیوانات آن (مانند کوه ها و جزائر مرجانى).

آرى، هر کدام از این کوه ها، تکوین آنها، و آثار و برکات آنها درخور دقت و اهمیت است، و براى انسان هاى بیدار نشانه هاى زنده اى است از قدرت پروردگار!

* * *

سپس، به زمین مى پردازد، و مى گوید: «آیا به زمین نگاه نمى کنند چگونه مسطح شده»؟! (وَ إِلَى الأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ).

چگونه باران هاى مداوم کوه ها را شسته، و ذرات خاک را به وجود آورده، سپس در گودال ها پهن کرده و زمین هاى صافى که هم آماده کشاورزى است و هم قابل هر گونه ساختمان، در اختیار انسان قرار داده است؟

اگر به راستى کره زمین تماماً کوه و دره بود، زندگى کردن بر آن چقدر مشکل و طاقت فرسا بود؟ چه کسى آن را پیش از تولد ما مسطح و قابل استفاده ساخت؟ اینها همه، امورى است که قرآن ما را به اندیشه کردن در آن دعوت مى کند.

در اینجا این سؤال مطرح است: چه ارتباط و پیوندى میان این امور چهارگانه وجود دارد: شتر، آسمان، کوه ها و زمین؟

«فخر رازى» در تفسیر خود مى گوید: «این به خاطر آن است که قرآن به لغت عرب نازل شده، و آنها غالباً اقدام به مسافرت مى کردند، چون بلادشان خالى از زراعت و فرآورده هاى کشاورزى بود، از طرفى بیشتر سفرهاى آنها با شتر صورت مى گرفت، و هنگامى که در این بیابان هاى هولناک و دور از اجتماع سفر مى کردند اندیشه و فکر در آنان زنده مى شد، کسى نبود که با آنها سخن گوید، و چیزى نبود که چشم و گوش آنها را به خود مشغول دارد، در این حال هنگامى که فکر مى کردند قبل از هر چیز چشمشان به شترى مى افتاد که بر آن سوار بودند، منظره عجیب آن را مى دیدند و در فکر فرو مى رفتند، و هنگامى که نگاه بالاى سرشان مى کردند، چیزى جز آسمان مشاهده نمى نمودند، و هنگامى که به چپ و راست خود نظر مى افکندند، جز کوه ها چیزى مشاهده نمى شد، و هنگامى که به زیر پاى خود نظر مى افکندند، چیزى جز زمین وجود نداشت، گوئى خداوند مى خواهد به آنها دستور اندیشه کردن دهد، اندیشه اى به هنگام تنهائى که طبعاً بر محور این چهار چیز دور مى زند».(1)

ولى، اگر بخواهیم نظر را از محیط زندگى محدود عرب برداریم و در جوى وسیع تر به اندیشه پردازیم، مى توان گفت: امور چهارگانه اى که در آیات فوق آمده، زیر بناى زندگى انسان را تشکیل مى دهد:

آسمان، کانون نور است و باران و هوا.

زمین مرکز پرورش انواع مواد غذائى.

کوه ها رمز آرامش و ذخیره آب و مواد معدنى.

و شتر نمونه روشنى از چهارپایان اهلى که در اختیار بشر قرار دارد.

به این ترتیب، هم مسائل کشاورزى، هم دامدارى و هم صنعتى در این امور چهارگانه نهفته شده است، و اندیشه در این نعمت هاى گوناگون، خواه، ناخواه انسان را به شکر منعم وامى دارد، و شکر منعم او را به معرفت اللّه و شناخت خالق نعمت دعوت مى کند.

* * *

و به دنبال این بحث توحیدى، روى سخن را به پیامبر کرده مى گوید: «اکنون که چنین است آنها را یادآورى کن، تو فقط یادآورى کننده اى» (فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ).

منبع:http://makarem.ir/